Musicologie van de Keltische en naburige stijlen

[Home][Info][Introductie][Cultuurhistorische onderwerpen][Dans en danshistorie][Vorm, technieken en idioom][Toonsystematiek][Akkoordenleer][Harmonie][Extra]

Inzake liturgische muziek en de ecclesiastische modaliteit

1. Kenmerken van het Gregoriaans

1.1 Algemene kenmerken

• de zang is éénstemmig (unisono). De kwaliteit van de samenzang van in deze vorm wordt monofonie genoemd.
• de muziek is uitsluitend vocaal, d.w.z. er is geen instrumentale ondersteuning aanwezig.
• de taal is hoofdzakelijk Latijn, soms Grieks
• de huidige notatie vindt plaats op een vierlijnige notenbalk door middel van neumen in een soort kwadraatschrift (vierkante noten)
• de muziek bevat zowel melismatische, als syllabische zang
• er is geen vaste maat, wel zijn er ritmische steunpunten aanwezig in de vorm van rustpunten, de zgn. pausa
• het metrum wordt gevormd door combinaties van zowel twee- als driedelige elementen (monaden)
• het repertoire is talrijk: (antifonale en responsoriale) psalmen, hymnen, sequensen, tropen, etc.

Zie ook:
Appendix A: Enkele termen inzake het Gregoriaans
Appendix B: De notaties van het Gregoriaans

1.2 De octaafsoorten of modi

In de Gregoriaanse zang, maakt met gebruik van zgn. acht modi. Dit zijn diatonische toongeslachten met specifieke plaatsen voor de hele en halve tonen.
Sinds de 10e eeuw gebruikt men hiervoor namen, die (foutief(!)) zijn ontleend aan de etnische namen van de Griekse toonladdertheorieën. Men onderscheidt vier, zgn. authentieke en vier, hiervan afgeleide toonreeksen, de zgn. plagale modi.
Let wel dat de aangeven reeks tonen, een equivalent is van ons huidige toonstelsel en niet per se, exact deze toonhoogte bezit. Om dit euvel te ondervangen, spreekt men soms liever in termen van de relatieve gezongen aanduidingen do (i.p.v. c), re (d), mi (e), fa (f), sol (g), la (a), ti (b), waarbij de absolute toonhoogte er niet toe doet. Voor het gemak en voor een duidelijk overzicht, gebruik ik bij voorkeur wel de toonbenamingen.
Zowel, de authentieke modus, als de daarvan afgeleide plagale vorm, hebben een gemeenschappelijk slottoon, die finalis wordt genoemd. De omvang, de zgn. ambitus, van de Gregoriaans melodie, is gebaseerd op het bereik van de authentieke of plagale vorm. De onderstaande tabel geeft een overzicht.

1.3 Elementen van de modus

De belangrijkste elementen, van een modus zijn:

• ambitus, de omvang van de toegepaste modus: authentiek of plagaal;
• dominans of tenor, reciteertoon of repercussa;
• cadens, afsluitende tonen naar de finalis;
• finalis, de slottoon, die de modus bevestigt, die is voor de authentieke en plagale vorm gelijk;

De reciteertoon of dominans vindt zijn oorsprong in de psalmodie. De psalm is feitelijk een gezongen gebed, waarvan de vorm als volgt is opgebouwd: initium (beginformule), tenor of dominans (reciteertoon), midden- of tussencadens (middenformule), slot- of eindcadens (eindformule) met eindtoon (finalis). Bij meer melodische zangstukken, b.v. de antifonen is de dominans minder prominent of helemaal niet meer aanwezig.

De eerste regel van psalm 147. Boven in kwadraatnotatie. Onder de transcriptie, waarin de onderdelen zijn aangegeven

Nogmaals een analyse, waarin eveneens de ambitus is betrokken. De finalis is g¹ dat wijst op een mixolydische modus. De dominans is c², terwijl de ambitus binnen het interval d¹-d² ligt. De modus van deze psalm is met betrekking tot deze gegevens als hypomixolydisch (modus 8) geïdentificeerd:

De elementen van de modi 1 t.m. 8 zijn verzameld in de onderstaande tabel. Bij elke authentieke modus ligt de dominans (doorgaans) een kwint boven de finalis en bij elke plagale modus een terts onder de finalis. Een uitzondering hierop is modus 3 (authentiek frygisch), waarbij de dominans (doorgaans) een sext boven de finalis bevindt. Hier is om duidelijke redenen het woord 'doorgaans' gebruikt, omdat er ook uitzonderingen zijn, zoals uit de onderstaande tabel blijkt.

Nog een paar voorbeelden in modus 1, 7 en 8:

Voorbeeld van de dorische modus: finalis=d, dominans=g, ambitus= d-d (authentiek)

Voorbeeld van de hypodorische modus: finalis=d, ambitus= a-a (plagaal). In dit geval is het opvallend dat de finalis tevens de reciteertoon is.

Voorbeeld van de mixolydische modus: finalis=g, dominans=d, ambitus= g-g (authentiek)

De bovenstaande voorbeelden voldoen zich goed aan de regels, zoals die zijn geformuleerd. Toch blijkt dat niet altijd het geval te zijn. Zo is er reeds gezegd, dat de dominans geheel kan ontbreken bij melodieuze gezangen. Eveneens kunnen er meerdere dominansen, naast die van het voorgeschreven model, optreden. Sommige melodieën hebben zelfs een zodanige grote omvang, dat er sprake is van combinaties van de authentieke en plagale vorm. Het is in ieder geval duidelijk, dat er veel haken en ogen aan dit model zitten, zodat deze niet altijd even goed klopt met de praktijk.

Naar boven

1.4 B-quadratum en b-rotundum

Binnen de ecclesiatische modaliteit, bestaat slechts één accidentie, of toevallige voorteken, n.l. de mol. Hierdoor worden de volgende tonen onderscheiden: b-rotundum (bes) en b-quadratum (b). De b-rotundum wordt als voorteken gebruikt in de dorische en lydische modus. Dit laatste blijkt in de loop grote gevolgen te hebben voor de latere toonladdertheorieën tijdens de renaissance, dat uiteindelijk naar het tonale toonsysteem van majeur en mineur leidde.

Bekijk de dorische authentieke modus:

d - e-f - g - a - b-c - d

Na b.v. een mutatie kon door toepassing van de b-rotundum een modus ontstaan, van de volgende structuur:

d - e-f - g - a-b♭ - c - d

Deze 'octaafsoort', dat later de naam eolisch kreeg, is onmiskenbaar te herkennen als de toonladder van d-(authentiek)-mineur. Omdat deze binnen de kerk stijlvreemd was, werd deze niet als een zelfstandige modus geaccepteerd en derhalve beschouwd als dorisch met een toevallige verlaging.

Hetzelfde verhaal geldt ook voor de lydische authentieke modus:

f - g - a - b-c - d - e-f

Mutatie levert:

f - g - a-b♭ - c - d - e-f

Deze toonreeks, werd later ionisch genoemd en is overduidelijk gelijk aan de f-majeur. Ook deze modus bestond niet binnen de kerkvoorschriften en werd daarom beschouwd als lydisch met een toevallige verlaging.

Overigens blijkt de betreffende accidentie zo nu en dan toepasbaar binnen de authentieke frygische modus. Zo ontstaat de reeks, die ook wel iastisch wordt genoemd:

e-f - g - a-b♭ - c - d - e

Naar boven

2. Het Glareaanse model

De Zwitserse humanist Heinrich Loriti (1488-1563), beter bekend onder zijn gelatiniseerde naam Heinrich Glareanus, rekende in 1547 af met traditionele modale theorie van de kerk. In zijn, in 1547 gepubliceerde werk Dodekachordon, verliet hij het stelsel van acht modi en wisselde deze in voor twaalf.
Deze twaalf modi omvatten dus, zes authentieke en zes plagale vormen. De toegevoegde modi, kregen de naam eolisch en hypoeolisch (met finalis a), alsmede ionisch en hypoionisch (met finalis c). Het is bijzonder opmerkelijk om in te zien dat deze, aanvankelijk stijlvreemde toonladders uiteindelijk de basis zou vormen van het tegenwoordige tonale systeem van majeur en mineur.

Aanvankelijk noteerde Glareanus veertien modi, doch de twee, met de b als finalis, werden verworpen. De uitgestoten modus noemde Glareanus hyper-eolisch en hyperfrygisch. De reden van deze afwijzing was de verminderde kwint boven de grondtoon, hetgeen instabiliteit binnen de tonaliteit veroorzaakte.

Het titelblad van Glareanus Dodekachordon

De Italiaanse muziektheoreticus Gioseffo Zarlino (1517-1590) koppelde wederom een nummering toe aan het Glareaanse model. In plaats van de dorische modus (finalis D) dat in het oorspronkelijke ecclesiatische model, modus 1, kreeg, kende Zarlino dit nummer toe aan ionisch (finalis C). Hypoionisch kreeg nr.2. Zo werd deze reeks uitgewerkt met de finales in de volgorde: C t.m. A. Hierdoor kon de modus, met finalis B gemakkelijker in deze lijn, worden uitgesloten. (Judd, 2006)

Naar boven

3. Historische ontwikkeling van de Latijnse liturgische muziek

(Voor verklaring van de termen, zie op deze pagina: Appendix A: Kenmerken en enkele termen inzake de Gregoriaanse muziek De middeleeuwse Westerse liturgische muziek bestond uit éénstemmige zang, dat aanvankelijk een ontwikkeling doormaakte vanuit een aantal vroeg-christelijke 'dialecten' met allerlei invloeden, die uiteindelijk de basis vormde van wat we tegenwoordig Gregoriaanse muziek noemen. Overigens bestaat voor deze éénstemmige zang, een meer efficiënte en elegante Latijnse term: cantus planus (open zang). In het Engels en Frans, zijn resp. de woorden plainchant en plain-chant in gebruik.

3.1 De vroegste periode tot ca. 300

Van deze periode, waarin de vieringen in het geheim plaatsvonden, zijn geen andere gegevens bekend dan literaire vermeldingen. Toch is het aannemelijk dat er een grote verscheidenheid moet zijn geweest. Vanaf het begin van christendom is de muziek door allerlei omliggende culturen beïnvloed.

• de joodse invloed, dat betrekking heeft op de ordening van de liturgie. Muzikaal: de structuur van de psalm met initium, reciteertoon, middenformule en cadens, alsmede de responsoriale psalmodie;
• Syrische invloed: antifonale psalmodie en hymne;
• Hellenistische (Griekse) invloed in het systeem der oktoèchos,(Ὀκτώηχος) in de Byzantijnse liturgie. Dit is het systeem van de acht tooncategorieën, dat de basis vormde voor de acht modi van het Gregoriaans.
  (Robijns, 1987)(Brunning, 1947)

3.2 Na het Edict van Milaan

Fragment uit het Psalterium Gallicanum met Cantica (Wolfcoz Psalter), p. 7 (ca. 820-830). Dit is één van de vroegste exemplaren van het klooster van St. Gallen met verluchte inititialen, die van hoge kwaliteit zijn. Uit de stijl van figuren, blijkt een Ierse invloed. Bron: St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 20

Met het Edict van Milaan in 313 waarborgde de Romeinse keizer Constantijn aan de christenen de vrijheid van godsdienst waarbij de kerk de algehele vrijheid kreeg om naar buiten te treden. De verspreiding van de kerk en de daarbij behorende scala aan liturgische plechtigheden hadden tot gevolg dat er een verscheidenheid aan liturgische muziek werd gebruikt, waarbij enige vorm van uniformiteit ontbrak. Sommige zijn na de hervorming van Gregorius blijven voortleven. De verschillende Westerse liturgische stromingen waren de Oud-Romeinse, Ambrosiaanse, Beneventijnse, Mozarabische, Gallicaanse (of Gallische) en de Keltische.

• De Ambrosiaanse liturgie en zang:
  Aan deze liturgie is de naam van Ambrosius (bisschop van Milaan, 340(?) - †397) verbonden. De belangrijkste elementen van de muziek zijn hymnen en antifonale psalmodie. Er bestaat een aantal hymnen die van de hand Ambrosius zelf zijn, o.a. Deus creator omnium en Aeterne rerum conditor. In Noord-Italië hebben zich de melodiëen en liturgie weten te handhaven, met als gevolg dat in enkele kerken rond Milaan, naast het Romeinse, eveneens het Ambrosiaans repertoire bestaat.
  Kenmerken:
  • enerzijds eenvoud van gebedszangen en hymnen
  • daartegenover een zeer rijke en uitgebreide melismatische zang. Met teksten die een sterke binding hebben met Byzantium en het Nabije Oosten. De melismen zijn soms dubbel zo lang als die van de Romeinse gezangen.
• Mozarabische liturgie en zang:
  Dit wordt ook wel Visigotisch, Hispanogotisch of Hispano-Gallicaans genoemd en is gelieerd aan de Visigoten (Westgoten), die in de 4e eeuw vanuit het nabije oosten naar het Iberisch schiereiland en het zuiden van Gallië trokken. Via Byzantium, brachten zij hun muziek met Syrische elementen naar Spanje. De Mozarabische zang kende nog twee bloeiperioden, n.l in de 7e en de 10e eeuw. Na de 10e eeuw vond een teloorgang plaats nadat de Moren, Spanje veroverden. In sommige plaatsen (w.o. Toledo) is de typische zangstijl bewaard gebleven.
• Gallicaanse (Gallische) liturgie en zang:
  De oorsprong hiervan lag in bloeiende gemeenten van Gallië, dat in de 5e eeuw een eigen ontwikkeling kende met diverse regionale vormen: Aquitanië (Toulouse), Midden-Gallië (Lyon) en West- en Centraal Gallië (Metz). De verscheidenheid heeft de hang naar uniformiteit van de Karolingers in de hand gewerkt. (Brunning, 1947)(Robijns, 1987)

Fragmenten van drie versies van het Gloria in exelsis Deo, resp. de oud-Romeinse, Ambrosiaanse en Mozarabische interpretatie (Brunning, 1947). Klik hier voor een vergroting.

Naar boven

• Keltische liturgie en zang:
  Dit is de liturgie en de daarbij behorende zang, die voornamelijk op de Britse eilanden, vanaf de 4e eeuw tot aan de 12e eeuw in gebruik was. Men neemt aan dat de gebruiken voornamelijk waren gebaseerd op de Gallicaanse liturgie. Afgezien van enkele manuscripten is er weinig over de Keltische liturgie bekend. De meeste kennis is afkomstig van Ierse kloosters van het continentale Europa. De liturgische zang bestond voornamelijk uit hymnen, cantica en psalmen. In het algemeen werden de diverse Latijnse gezangen in meerderheid gebruikt, doch ook werden bij gelegenheid de regionale talen aangewend. Zoals een aantal specifieke Hiberno-Latijnse en Iers-Gaelische gezangen.
  Meer informatie over dit onderwerp, treft u aan in het hoofdstuk Cultuur- en muziekhistorisch onderwerpen: De Keltische kerk.

3.3 Het Gregoriaans (Carmen Gregorium)

Gregorius I wordt geïnspireerd door de Heilige Geest, die in de gedaante van een duif de muziek toefluistert, waarna Gregorius de Notarius Petrus Diaconus dicteert, die vervolgens de muziek noteert. Bron afbeelding: St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 390: Antiphonarium oficii (Antifonarium van Hartker, p. 13) (ca. 990-1000).

De term Carmen Gregorium is uit de 9e eeuw, waarbij men verwijst naar paus Gregorius de Grote (Gregorius I, ca. 540- †604). De misvatting bestaat, dat Gregorius zelf deze werken gecomponeerd zou hebben, hetzij dat hij zelf de hand zou hebben gehad in de organisatie en verspreiding ervan. Doch een groot deel is van voor de tijd dat Gregorius leefde, hetgeen aantoonbaar is dat de vroegst genoteerde gezangen met neumen van rond 800 dateren. Men neemt wel aan dat hij was begiftigd met een goede smaak en organisatietalent. Hij bestudeerde en ordende de diverse gezangen systematisch en onderzocht welke goed en bruikbaar waren en latiniseerde deze, waar dat nodig was. Voordat Gregorius in 590 tot paus werd gekroond, was hij aangesloten bij de Benedictijnen-orde en was abt van het Monte Celio-klooster van Rome, alwaar hij de Schola cantorum had samengesteld, een groep van goed geschoolde zangers.

Robijns geeft de volgende definitie van het Gregoriaans:

"Het geheel der éénstemmige gezangen op Latijnse teksten, die in de loop der tijden als officiële zang bij de liturgische plechtigheden in de rooms-katholieke kerk zijn aangewend, en door deze als de haar-eigen-gezangen erkend en beschouwd werden."
(Robijns, 1987).

De feitelijke ontwikkeling van het Gregoriaans kwam pas ca. 150 jaar na Gregorius, goed op gang tijdens de Karolingische periode, waarbij Keizer Karel de Grote (r.768-814) zelf een belangrijke rol speelde. De hang naar grotere politieke eenheid had tot gevolg, dat de oude zang van de verschillende stromingen, met name de Gallicaanse en de Oud-Romeinse, werden samengevoegd. De inspanningen van Karel de Grote voor de Romeinse liturgie en zang hebben geleid tot de stichting van een aantal scholen, o.a. in Aken, Metz en Parijs.
De bloeitijd van het Gregoriaans eindigde in de 12e eeuw, waarna er verval optrad, waarna diverse herstelpogingen hebben plaatsgevonden, die uiteindelijk tot de huidige bestaande vorm heeft geleid.

Naar boven

4. Appendices

4.1 Appendix A: Kenmerken en enkele termen inzake de Gregoriaanse muziek

• Neumen:
  Notatievorm vanaf ca. 800, voor de liturgische zang vanaf de 10e eeuw. Deze notatie bestaat uit een verzameling symbolische lijnfiguren, die uiteindelijk is geëvolueerd tot het zgn. kwadraatschrift (ook wel Gregoriaanse muziekschrift) in de 12e, dat tot op heden nauwelijks is veranderd.
• Neumatische zang:
  Een eenvoudige versierende vorm van zang, waarbij meerdere tonen per lettergreep worden gezongen
• Melismatische zang, melismatiek:
  Het veelvuldig gebruik van melismen, zeer uitgebreide versierende figuren binnen de melodie waarbij op één lettergreep meerdere tonen worden gezongen. Deze techniek is waarschijnlijk ontstaan door joodse invloeden. Interessant is het feit dat de toepassing van melismen geen specifiek gebruik is van het Gregoriaans. Een voorbeeld van een uitgebreide vorm van melismatiek is het melisme op de laatste lettergreep, de a, van het woord Alleluia, de zgn. Alleluia-jubelis (Alleluia-jubel).

Een voorbeeld van een Alleluia-jubelis.

• Syllabische zang:
  Tegenover neumatische en melismatische zang staat syllabische zang, waarbij één toon per lettergreep wordt gezongen.
• Psalm:
  (Grieks: ψαλμός (psalmos) = lofzang) Elk van de 150 liederen van het Oude Testament in het Boek der Psalmen. Psalmen zijn feitelijk gebeden in de vorm van verzen. De opbouw is volgens zgn. 8 modi (toonladders), met een beginformule (initium), reciteertoon (tenor of dominans), middenformule (middencadens), eindformule (eindcadens) met eindtoon (finalis).
• Psalmodie:
  Zingen van psalmen zoals dat vanouds in de liturgie wordt toegepast.
  • Responsoriale psalmodie: dit is voorzang met een refrein (responsorium). De psalm wordt door een solist of een groep solisten gezongen en beantwoord door het koor met een korte acclamatie of refrein (versus responsorialis). Voorbeelden o.a: Amen, Alleluia, Kyrie eleison (in het Grieks) etc.
  • Antifonale psalmodie: twee koren zingen om beurten een psalmvers. Na een aantal verzen word gezamenlijk een kort keervers voorgedragen, dat antifoon wordt genoemd. Een antifoon kan ook een kort stuk zijn dat als een soort refrein dient.
• Hymne:
  De hymne is een lofzang ter ere van God met een niet-bijbelse tekst. Door middel van een eenvoudige melodie (meestal die van een bekend volkslied of een nieuw lied met een volks karakter) en een gemakkelijk begrijpbare tekst, kon men op een kernachtige wijze gedachten en dogma's overbrengen. De grondslag is didactisch en apologetisch (apologetiek: geloofsverdediging). De eerst christelijke hymnen stammen uit de 2e en 4e eeuw. Ze waren wijd verspreid en kwamen zowel in het Latijn als in de betreffende volkstaal voor. Vanwege misbruik door ketterse kringen, werden de hymnen, door het Concilie van Laodikeia in 370, verboden. Ondanks dit verbod kon het niet worden voorkomen dat ze werden opgenomen in de eredienst van het westen. Voorbeelden zijn: Gloria in excelsis Deo (van Grieks origine) en het Te Deum.
• Canticus:
  Cantica (enkelvoud: canticus) zijn hymnen, waarvan de tekst is ontleend aan de Bijbel.
• Trope, troop (tropus):
  De tropen waren aanvankelijk toevoegingen of tekst-inlassingen of een nieuwe tekst op een bestaande melodie of melisme (8e en 9e eeuw). In het laatste geval veranderde het gezang van melismatisch naar syllabisch. Zo'n tekst-interventie werd ook wel prose genoemd, waarbij de nieuwe tekst een nieuwe omschrijving van de basistekst kon weergeven. Anderzijds konden de inlassingen geheel nieuwe teksten en muziek opleveren, waarbij de melodieëen niet perse syllabisch hoefden te zijn. Deze invoegingen en uitbreidingen hebben geleid tot het ontstaan van het liturgisch drama. Tropen werden soms bijeengebracht in een zgn. Troparium (of Prosarium). Omdat niet alle teksten liturgisch bleven of zelfs werelds waren, leidde dit tot reacties en soms zelfs tot een verbod.
• Conductus (Latijn: conducere = begeleiden) Een gezang dat een processie begeleidt. De conductus kende uiteindelijk haar bloeitijd als meerstemmige vorm van kerkmuziek vooral in de 13e en 14e eeuw.
• Sequentia, sequensen:
  De naam is afgeleid met betrekking tot de voortgang (sequentius) tijdens de mis. Aanvankelijk waren het tropen, waarbij de oorspronkelijke melismen van het Alleluia-jubelus werden vervangen door een syllabisch gezongen tekst (9e eeuw, zie ook trope). De oudste sequensen zijn 9e eeuws en kregen een vrije vorm, zodat ze vanaf de 11e eeuw meer op hymnen gingen lijken. De tekst behandeld de betekenis van het liturgisch feest van de dag. Ondanks dat tijdens de middeleeuwen er ca. 4500 zijn gepubliceerd, zijn er tegenwoordig nog slechts vijf in gebruik, waaronder het Dies irae uit de dodenmis.
• Antifonarium, Antifonale:
  Liturgisch gezangenboek voor de eucharisatie-viering (mis) en officie (dienst). Het bevat de gezangen: antifonen, responsoria, psalmen, hymnen en cantica
• Graduale:
  1. Gezangenboek, waarin alle misgezangen zijn opgenomen.
  2. Aanvankelijk één van de oudste misgezangen, die aanvankelijk tussen de lezingen van de H. Schrift werd uitgevoerd. Het van oorsprong een volledige psalm, dat door een solist rijk versierd werd uitgevoerd en na ieder vers werd afgewisseld door het volksrefrein. Het was dus een vorm van een antifonale zang. De solist stond op de trede van een verhoogd podium (ambo), vandaar de naam (gradus = trap, trede). Vanaf de 8e eeuw, is het geheel sterk ingekort, waarbij uiteindelijke de rijk versierende solozang is overgebleven.
     
     (Robijns, 1987)(Blom, 1962)

4.2 Appendix B: De notaties van het Gregoriaans

Letternotatie

Reeds in het oude Griekenland, bestond een eenvoudige muzieknotatie (ca. 600- 400 v.C.) in de vorm van een letternotatie, dat vooral van toepassing was op instrumentale muziek (Zie: Griekse toonladdertheorie). In zijn De institutione musica, beschreef de Boethius de tonen over twee oktaven van resp. A-H en van H-P, als aanduidingen op het monochord. In de 11e eeuw werd een geperfectioneerde letternotatie toegepast in een toonreeks met hele en halve toonsafstanden (z.g.n. Odoniaanse notatie) (Zie ook Romeinse en Middeleeuwse theorieëen: Pseudo-Odo en Guido van Arezzo:

A B C D E F G a b c d e f g aa

Naar boven

Neumen

Voor de cantus planus bestond aanvankelijk geen notatievorm, waarmee op een aanschouwelijke manier, tegelijkertijd zowel de muzikale patronen als de toonhoogten konden worden vastgelegd. Ondanks dat de letternotatie, zich in de loop der tijd ontwikkelde, was deze voor de praktische invulling voor de gezangen niet geschikt. Aanvankelijk zat er niets anders op dan de gezangen van buiten te leren. De neumen vormden daarbij een praktische leidraad. Het notatiesysteem met neumen was bijzonder efficiënt voor degenen die reeds de melodie beheerste. De neumen gaven bij benadering de loop van de melodie weer en vormden zo een functionele geheugensteun voor de zangers.

Naam	Aantal tonen	Plaats van het accent	Neume
Clivis Podatus Torculus Porrectus Scandicus Climacus	twee twee drie drie drie drie	op de eerste toon op de tweede toon op de middelste op de eerste en de derde op de hoogste noot op de eerste noot
De zes basisneumen

Wanneer het systeem van neumen voor het eerst werd toegepast is niet bekend. De vroegst bekende notaties dateren waarschijnlijk uit de 8e eeuw, hoewel het aannemelijk is dat ze uit een eerdere periode stammen. Oorspronkelijk waren de neumen weergegeven handgebaren, waarmee de koorleider de loop van de melodie aangaf (cheironomie) (Grieks: cheir (χειρ) = 'hand', 'arm'; neuma (νευμα) = 'teken'). Voor de neumen van de Gregoriaanse zang, hebben Grieks-Romeinse accenttekens, die bij de retoriek (redekunst) werden aangewend, model gestaan. Dit zijn zijn de accentus acutus (/), voor een hogere lettergreep en de accentus gravis (\), voor een lagere lettergreep. Voor de muzieknotatie, wordt met het /-teken (virga) een hogere toon voorgesteld en met \ (punctum), dat later werd vervangen door een klein streepje, een lagere toon. Uit een combinatie van de virga en punctum onstonden spoedig de zes basis-neumen op twee en drie tonen. Deze basisneumen zijn op dezelfde wijze uit te breiden tot vier tonen.

Hoewel de neumen geschikt waren om de loop der melodie te symboliseren gaven zij geen uitsluitsel over de toonhoogte (in aperto campo - 'in het open veld', zonder notenbalk of adiastematische notatie), de toonintervallen, de duur of de uitvoeringskenmerken. Een van de eerste pogingen voor een schrift met toonintervallen, de zgn. diastemische notatie, werd in de 10e eeuw toegepast door de neumen op verschillende niveaus te plaatsen om toonhoogte verschillen te suggereren. Notker Balbulus van St.Gallen beschreef een systeem van letters, feitelijk afkortingen van diverse functies, die bij de betreffende neumen werden geplaatst. In de praktijk viel de verzameling aan letters uiteen in vier groepen:

• toonhoogte: (a,l of s = stijgend, d of i = dalen en e = gelijk niveau)
• expressie (b = vol van toon, k = luid, f = sforzando, g = triller, p = appoggiatura)
• tempo (c of st = sneller, m = moderato en t = langzamer)
• aanvullende toevoegingen (b = aanzienlijk, v = zeer)

Fragment uit het Graduale und Sequenzen Notkers von St. Gallen. De neumen zijn voorzien van de enkele van de bovengenoemde letteraanduidingen Einsiedeln, Stiftsbibliothek, Codex 121

Diastemische notatie en kwadraatschrift

Gedurende de 11e eeuw werden neumen rond een lijn genoteerd, die de toon fa (F) vertegenwoordigde, waarmee een duidelijke referentie werd aangegeven voor toonhoogten (diastemische notatie). In een later stadium werd nog een extra lijn voor de toon ut (C) toegevoegd. Het voordeel van dit systeem was dat de halve toonsafstanden (E-F en B-C) eenduidig werden aangegeven, omdat deze zich pal onder resp. de F- en de C-lijn bevonden. Zie meer hierover: Introductie: Toonladders en intervallen en Romeinse en Middeleeuwse theorieën: Guido van Arezzo

Dit systeem van twee lijnen werd weldra uitgebreid tot een vierlijnige notenbalk, waarmee de toonhoogte onmiskenbaar werd vastgelegd. In het verlengde van de oorspronkelijke fa- en ut- lijnen, werd resp. de fa-sleutel en de ut-sleutel ingevoerd. De aangepaste neumen veranderden in figuren met vierkante noten in de vorm van het kwadraatschrift:

Diverse neumen in vergelijking met de toepassing in het kwadraatschrift (Benedictines of Stanbrook, 1897)

Bijzondere nootnotaties die men regelmatig tegenkomt, zijn de liquescenten of vloeinoten, quilisma en custos.

• De liquescenten zijn halfklinkende noten, die als het ware wegsterven ('schaduw' van de uitspraak (Benedictines of Stanbrook, 1897)). Deze subtiliteit vindt uitsluitend plaats aan het einde van de lettergreep. Liquescenten worden door een klein nootje genoteerd, hetgeen ook in de onderstaande tabel blijkt.

Diverse neumen met liquescenten (Benedictines of Stanbrook, 1897)

• De quilisma , ook wel tand- of kartelnoot, komt uitsluitend voor in een stijgende groep noten. De betekenis is niet altijd even duidelijk. In het algemeen wordt het geïnterpreteerd als een glijdende overgansnoot.
• De custos treffen we aan het einde van de notenbalk aan en is feitelijk een teken om de toonhoogte van de eerstvolgend noot aan te geven.
• Een punt achter een noot duidt een verlengde tijdswaarde aan.

Rustpunten worden aangegeven met verticale lijn in de notenbalk, de zgn. pausa. De lengte van lijn zegt iets over de functie.

Pausa	Teken	Functie
Pausa finalis		Geeft het einde van het gehele stuk aan of een groot onderdeel ervan
Pausa major		Het einde van een frase
Pausa minor		Het einde van een groot zinsdeel
Pausa minima		Het einde van een kort zinsdeel
Komma		Ademhalingsteken

Een accidentie, komt zoals eerder gezegd één manier voor, namelijk als molteken. Eveneens in combinatie met een herstellingsteken:

Naar boven

Transcriptie

De vierlijnige notenbalk met neumen ligt naar hedendaagse maatstaven niet voor de hand, zodat het nuttig kan zijn om een transcriptie naar de vijflijnige notenbalk te maken. Hierbij wordt uitgegaan dat de ut-sleutel de lijn is voor de toon c en de fa-sleutel voor toon F. Er bestaan verschillende mogelijkheden om te transcriberen. Voorbeelden hiervan vond u reeds in de paragraaf Elementen van de modus, waarin specifieke nootwaarden (in dit voorbeeld kwartnoten, hoewel transcriptie met achtste noten ook plaatsvindt) werden aangewend.
Een andere methode, is die, waarbij men aan de afzonderlijke noten geen tijdswaarde toekent, zodat de notatie met noten zonder stok plaatsvindt (Robijns, 1987). De neumen worden hierin aangegeven door middel van korte fraseringsbogen, alsmede de melismen, die met langere bogen kunnen worden aangegeven. Hieronder een voorbeeld:

Een voorbeeld van een transcriptie van het kwadraatschrift op een vierlijnige, naar de hedendaagse vijflijnige balk. De onderste lange bogen representeren de melismen, de kleinere bogen daarboven, de twee- tot drievoudige neumen

(Blom, 1962)(Brunning, 1947)(Benedictines of Stanbrook, 1897)(Robijns, 1987)(Strietman, ca. 1980)

Modale ritmiek

Naar boven

5. Annotaties en bronnen

5.1 Voetnoten

5.2 Literatuur

• Robijns, J.; Het Gregoriaans, Historiek-Techniek-Esthetiek; 1987; Universitaire Pers, Leuven; p. 10, 23-30
• Redactioneel; Graduale Romanum, 1961; Desclée & Co, Tournai, België ; p. 239d-e
• Redactioneel; Antiphonale Missarum, Juxta Ritum Carmelitarum, 1e ed. ; 1959; Desclée & Co, Tournai, België p. 88*-95*
• Warren, F.E.; The Liturgy and Ritual of the Celtic Church; 1881; Henry Frowde, Oxford University Press; p. 193, 194
  (On line beschikbaar: Internet Archive, Canadian Libraries)
• Warren, F.E. (red.); The Antiphonary of Bangor. An Early Irish Manuscript in the Ambrosian Library at Milan, Part I (facsimile); 1893; Londen
• James Henthorn Todd; Leabhar Imuinn: The Book of Hymns of the Ancient Church of Ireland, vol. 2 (voorzien van facsimile en tekst); 1869; University Press, Dublin; p. 179-181
  (On line beschikbaar, Internet Archiv: American Libraries)
• Brunning, E.; Oudheid en Gregoriaansch; In: Smijers, A. (red.); Algemene muziekgeschiedenis; 1947; W. de Haan N.V., Utrecht; p. 16-48
• Benedictines of Stanbrook; Gregorian Music, an Outline of Musical Palaeography; 1897; Art and Book Company, New York; p. 13-27, 39-40
• Judd, C.C.; Renaissance modal theory; In: Christensen, Th. (red.); The Cambridge History of Western Music Theory; 2006; Cambridge University Press;p. 383-397
• Strietman, W.F.; Muziekleer: Melodieleer - Kerktoonaarden; (niet gedateerd, ca. 1980); Leidse Onderwijs Instellingen, Leiderdorp; Vak: 866 Serie B: Lessen: 4,5

5.3 Www

5.4 Naslagwerken

• Blom, E. (red.); Grove's Dictionary of Music and Musicians, 5th edition; 1962; St.Martin's Press Inc., New York
• Griep, J.L, van Houte, J.A., et al. (red.); De Grote Oosthoek Encyclopedie en woordenboek; 1980; Oosthoek's Uitgeversmaatschappij BV, Utrecht

6. Aanvullende informatie

6.1 Websites

• Ariëns, K; Gregoriaans: het Geluid van de Stilte; bezocht in 2017; Schola Cantorum Hoofddorp
• Smolderen, H.; De Ambrosiaanse Gezangen. Liturgische muziek tussen autonomie en oprukkende uniformiteit, Universiteit van Leuven; 1998/99; e-thesis: Licentiaatsverhandelingen on-line/Mastertheses on-line; BE

6.2 Media

Filmpjes

• YouTube filmpje; Media Vita in Morte Sumus (Le Chant des Templiers) ; 2008
• YouTube filmpje; Gregorian Chant - 'Dies Irae'; 2007